Internetgebruikers betalen een verborgen maar hoge prijs voor gratis apps en websites die hun gedrag volgen via online tracking. De overheid slaagt er onvoldoende in om de risico's hiervan effectief te beperken. Dat stelt het Rathenau Instituut in het vandaag verschenen rapport 'De prijs van gratis internet'. Het onderzoeksinstituut roept de Tweede Kamer op het trackingbeleid fundamenteel te herzien.

Volgens het instituut vormt online tracking een ernstige bedreiging voor zowel individuele burgers als de samenleving als geheel. Het ondermijnt de privacy en autonomie van gebruikers, kan leiden tot ongelijke behandeling op basis van gevoelige kenmerken, en in specifieke gevallen zelfs de veiligheid en het welzijn van personen schaden. Op maatschappelijk niveau waarschuwen de onderzoekers voor risico's voor de nationale veiligheid en het functioneren van de democratie.

Hoewel bestaande wetgeving, zoals de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), bescherming zou moeten bieden, schiet de praktijk volgens het Rathenau Instituut ernstig tekort. Er is sprake van wijdverbreide "non-compliance": bedrijven tracken gebruikers vaak al vóórdat toestemming is verleend en zelfs nadat gebruikers tracking weigeren. Bovendien kampt de handhaving met grote problemen.

"Veel websites en grote technologiebedrijven komen regelmatig weg met dubieuze praktijken," concluderen de onderzoekers. Zij wijzen op trage onderzoeken door toezichthouders, langdurige gerechtelijke procedures en relatief lage boetes. Het internationale karakter van online tracking bemoeilijkt effectieve handhaving verder. Ook bieden huidige wetten te veel ruimte voor interpretatie en uitzonderingen, waardoor onduidelijk is wat juridisch toelaatbaar is.

Toestemming onder druk
Het principe van toestemming ("consent") voor tracking werkt in de praktijk niet, stelt het rapport. Het is twijfelachtig of gebruikers, gezien de complexiteit van tracking en het advertentie-ecosysteem, wel geïnformeerd en weloverwogen toestemming kunnen geven. Daarnaast wordt toestemming vaak op onwenselijke of onwettige manieren afgedwongen, zoals via 'pay-or-okay'-modellen (betalen of accepteren), misleidende ontwerpkeuzes ('dark patterns') en cookiebanners waarin weigeren moeilijker is gemaakt dan accepteren. Dit ondermijnt de vereiste vrijwilligheid.

Drie aanbevelingen
Het Rathenau Instituut doet drie concrete beleidsaanbevelingen:

Europees verbod op tracking: Beleidsmakers moeten op Europees niveau streven naar verdere beperkingen of een algemeen verbod op online tracking en gepersonaliseerde advertenties. Dit zou alternatieve, privacyvriendelijke verdienmodellen voor apps en websites moeten stimuleren.
Ondersteuning kwetsbare gebruikers: Er moet onderzoek komen naar manieren om mensen die het niet kunnen betalen, (financieel) te ondersteunen bij toegang tot online diensten, mochten gratis diensten met tracking verdwijnen.
Klariteit over 'pay-or-okay': De juridische toelaatbaarheid van modellen waarbij gebruikers moeten betalen óf tracking accepteren ('pay-or-okay') moet dringend worden verduidelijkt. Hoewel 'pay-or-nay' (betalen om te weigeren) is toegestaan, ontbreekt duidelijkheid over 'pay-or-okay', wat de discussie over betaalde alternatieven belemmert.

"De alternatieven die wij schetsen zijn niet eenvoudig te realiseren en vergen een gezamenlijke Europese inzet," benadrukt directeur Eefje Cuppen van het Rathenau Instituut. "Toch is het belangrijk om hier een serieus gesprek over te voeren, want zaken als privacy, veiligheid en de democratie zijn te belangrijk om via een pop-up weg te klikken." Het instituut dringt er bij de politiek op aan om de regie te nemen en de huidige afhankelijkheid van tracking en gepersonaliseerde advertenties te doorbreken.